Семей – бәрінде бірінші

Тарихта оқиғалар көп, онсыз қазіргі өмір мүмкін емес. Қазақстанда осындай көптеген құбылыстардың атасы Семей болды. Semeynews.kz  ақпараттық агенттігі қала тарихын ұсынады.

1873 жылы Семей қаласында Қазақстан аумағында алғашқы телеграф ашылып, жедел байланыс орнатуға мүмкіндік берді. Сол кездері адресат бірнеше минут ішінде алған хабарды ат шаптырым алыс жерлерге жіберу керемет болып көрінді. 1891 жылы 24 мамырда семейлік саудагер Муллашев өзінің үйі мен көшенің арғы жағында орналасқан дүкен арасында алғашқы телефон байланысын жүргізді, ал бұған дейін телефон байланысы Қазақстанда болмаған. 1900 жылы көпес Плещеев 48 нөмірлі алғашқы телефон желісін қосып, алғашқы қосқышты орнатты.

1883 жылы есігін айқара ашқан Семей тарихи-өлкетану музейі – Қазақстандағы ең көне музей. Абай атындағы облыстық кітапхана – ел тарихындағы алғашқы көпшілік кітапхана.

1897 жылдың соңында саудагер Махотин проекциялық және түсірілім агрегатын Семей қаласына алып келді және 1897 жылдың маусымында, ағайынды Люмьерлер фильмінің премьерасынан екі жыл өткен соң, бұл кинематографиялық ғажайыпты арнайы жабдықталған бөлмеде семейліктерге көрсетті. Бұл Қазақстандағы алғашқы киносеанс болды.

1903 жылдың қыркүйегінде ашылған мұғалімдер семинариясы Қазақстанның алғашқы педагогикалық білім беру мекемесі болды. Тарихшылар Семей мұғалімдер семинариясы Қазақстанға Царское Село лицейі – Ресей сияқты көптеген көрнекті ақыл-ойлар мен данышпандарды сыйлағанын атап өтті. Мұнда әр жылдары Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтпаев, Әлкей Марғұлан, Жүсіпбек Аймауытов, Әзілхан Нұршайықов және басқа да атақты қазақстандықтар оқыды.

1910 жылы белгілі Семей саудагері және өнеркәсіпшісі Плещеев Ертістің жағасында жергілікті дворяндардың бірнеше сарайына су беретін сорғы станциясын салды. Бұл Қазақстандағы алғашқы су құбыры болды, одан қаладағы алғашқы үш субұрқақ салынды. Плещеев сорғы станциясы тарихқа еніп қана қоймай, өнеркәсіптік сәулет ескерткіші болып табылады, сонымен бірге семейліктерді сумен қамтамасыз ете отырып, өз функцияларын орындайды.

Семей қаласында Қазақстан футболының тарихы басталды. 1913 жылы қалада Орта Азиядағы алғашқы “Ярыш” футбол командасы пайда болды, онда болашақ классик Мұхтар Әуезов жартылай қорғаушы болып ойнады.

Семей-әлемге әйгілі Қажымұқан өнер көрсеткен алғашқы ұлттық цирктің отаны. ХХ ғасырдың бірінші онжылдығында Ертістегі қала жүздеген көрермендерді цирк чемпионаттарымен қызықтырды, онда бұлшықет күштері пуд салмағын тарту немесе жекпе-жекте бірігу арқылы күш көрсетті. Ал 1914 жылы алғаш рет Семей губерниясының абсолютті чемпионы атағына біріншілік өтті.

Қазақстандағы алғашқы архив Семей қаласында құрылды. 1920 жылы 29 наурызда губерниялық революциялық комитет “Өлке тарихы бойынша ең құнды құжаттарды жинау және сақтау үшін губерниялық мұрағат қорын құру” туралы шешім қабылдады. 1997 жылдан бастап еліміздің ең көне архиві Шығыс Қазақстан облысының құжаттама және жаңа тарих орталығы деп аталды.

Семейдегі Ертіс арқылы өтетін теміржол көпірі – аты аңызға айналған Түрксібтегі ең ірі көпір. Семей станциясынан трассаның бірінші буыны 1927 жылы 15 қыркүйекте қаланды. Теміржолдың ашылуы Ильф пен Петровтың “Алтын бұзау” кітабында сипатталған. Романда Түрксіб Шығыс магистралі ретінде ұсынылған, ал Айнабұлақ станциясы «Гремящий Ключ» атымен сипатталған. Дәл осы жерде Остап Бендер жасырын миллионер Корейкодан қалаған миллионды алды. Роман авторлары бұған Мәскеудегі “Гудок” газетінің тілшілері ретінде қатысты.

1940 жылы ашылған Семейдегі Абай атындағы музей ел тарихындағы алғашқы әдеби музей болып табылады.

Қазақстанның алғашқы әнұраны да оның авторы сияқты Семей қаласынан шыққан. 1943 жылы гимндер туралы қаулы шығарылды, әр кеңестік республикада үздік поэтикалық мәтінге конкурс жарияланды. Семей ақыны, ғалым және аудармашы Қайым Мұхамедхановтың өлеңдері үздік деп танылды, оның есімі Семей қаласының орталық көшелерінің біріне берілді. Бұл әнұран 1945-1992 жылдар аралығында республиканың басты рәміздерінің бірі болды.

Семей ПИК жүйесінің негізін қалаушы болып табылады, дәл біздің қаламызда 1990 жылдардың аяғында Қазақстанда көппәтерлі үйлерді басқару үшін пәтер иелерінің алғашқы кооперативтері пайда болды.

Тәуелсіз Қазақстан тарихында ресми тіркелген алғашқы қоғамдық бірлестік – “Невада-Семей” халықаралық антиядролық қозғалысы.

1991 жылғы 29 тамыз  – ҚазКСРО Президенті Нұрсұлтан Назарбаев сол кездегі әлемдегі ең ірі Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойды. Бұл адамзат тарихындағы жаппай қырып-жою қаруын сынауды толығымен тоқтатудың ғана емес, сонымен қатар әлемдегі төртінші қуатты ядролық арсеналдан өз еркімен бас тартудың алғашқы прецеденті болды. Сонымен қатар, бұл тарихи құжат ҚР Тәуелсіздігінің бастамасы болды.

Семейде елімізде алғаш рет денсаулық сақтаудың жаңа бағыты – отбасылық медицина және алғашқы отбасылық-дәрігерлік амбулаториялар пайда болды. Амбулаториялардың тарихы 1994 жылы басталды, эксперимент аясында төрт қалалық емхана пациенттерге қызмет көрсетудің осындай моделін енгізді, ал 1998 жылы алғашқы медициналық көмек көрсетудің бүкіл жүйесі отбасылық-дәрігерлік амбулаториялар жұмыс схемасына көшті.

1997 жылғы 3 мамыр – Семей облысы таратылып, оның аумағы толық құрамда Шығыс Қазақстан облысына берілді.

Қазақстандық интернеттің пайда болуы да Семеймен байланысты. 1999 жылы қалада қазақ желілік ақпарат орталығы құрылды, ол бүгінгі күнге дейін Бүкіләлемдік желідегі барлық KZ домендік атауларына қол жеткізуді және қолдауды қамтамасыз етеді.

Ал 2002 жылы Семейде Ертіс арқылы өтетін аспалы автомобиль көпірі ашылды, оның жалпы ұзындығы 1086 метр – ТМД-дағы жалғыз және әлемдегі 17-ші аспалы көпір.

Жарты жыл бұрын, 8 маусымда Семей қайтадан облыс орталығы мәртебесіне ие болды. Енді жаңадан құрылған Абай облысының орталығы.

Semeynews.kz