2023 жылы ҚР ҰЯО елеулі нәтижелерге қол жеткізді

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Egemen Qazaqstan газетіне берген сұхбатында елімізде АЭС салу мәселесін қозғап, атом энергетикасы мәселелері ғылыми зерттеулер негізінде шешілуі тиіс екенін атап өтті.

Ұлттық ядролық орталық қазіргі атом энергетикасының қауіпсіздік мәселелеріне барынша көңіл бөледі. Бүгінгі таңда басты құзыреттердің бірі – ядролық орталықтың ғалымдары атом-энергетикалық технологияларды әлемдік әзірлеушілермен және жеткізушілермен жүргізетін перспективалы және қазіргі уақытта пайдаланылатын ядролық энергетикалық реакторлардың қауіпсіздігін арттыру жөніндегі жұмыстар болып табылады.

ҚР Ұлттық ядролық орталығының бас директоры Эрлан Батырбековтың айтуынша, Қазақстанда атом энергетикасын дамыту – қажетті, уақтылы және саналы қадам. Осы бағытта өткен жылы ғалымдар маңызды міндеттерді сәтті жүзеге асырды.

• Мысалы, атом энергетикасын дамыту саласында “ҚР атом энергетикасын дамыту” ғылыми-техникалық бағдарламасы бойынша үш жылдық зерттеу циклін іске асыру аяқталды. Зерттеулер төрт ірі бағытында 25 ғылыми тақырып бойынша жүргізілді. “ҚР-да атом энергетикасын дамыту” және “КТМ токамакта эксперименттік зерттеулерді ғылыми-техникалық қамтамасыз ету” іс-шаралары бойынша мемлекеттік ғылыми – техникалық сараптаманың өте жоғары балл алынды: 36 мүмкіндіктің 35-і, бұл олардың жоғары ғылыми-техникалық деңгейін растайды, – дейді Эрлан Батырбеков. – Сұйық металл салқындатқышы бар жылдам нейтрондардағы реакторлардың қауіпсіздігі мәселелерін қолдау үшін үлкен жұмыс жүргізілді – бұл IV буын реакторлары. Осы жұмыс аясында Жапонияда әзірленіп жатқан натрий салқындатқышы бар жылдам нейтронды реактордың дизайнын қолдау мақсатында Жапонияның атом энергетикасы агенттігінің тапсырысы бойынша іске асырылып жатқан Eagle көпжылдық халықаралық зерттеу бағдарламасы сәтті аяқталды. Алынған бірегей эксперименттік деректер жапондық дамудың жылдам нейтрондарындағы болашақ реактордың конструкциясындағы техникалық шешімдердің негізін құрады, бұл белсенді аймақ пайда болған жағдайда еріген ауыр апаттың салдарын азайтуға мүмкіндік береді.

Атом энергиясы және баламалы энергия көздері жөніндегі француз комиссариатымен SAIGA жобасын іске асыру жалғасуда. Жобаның мақсаты – ауыр апат кезінде Astrid жылдам нейтрондарындағы француз реакторының жанармай құрастыру әрекетін зерттеу.

• Жылу бөлетін жинақты ішінара балқытумен бірегей экспериментті біздің ҰЯО ИГР реакторында өткізу жоспарлануда. Осы эксперимент үшін біздің ғалымдар эксперименттік құрылғы мен ілмекті натрий тізбегін әзірлеуде, – дейді ҚР ҰЯО Бас директоры. – Осы саладағы басқа елдермен ынтымақтастық белсенді дамып келеді. Атап айтқанда, Қытай Атом энергиясы институтымен (CIAE) ҚР ҰЯО бірлескен зерттеу бағыттарын талқылау сатысында тұр. Курчатовта кездесулер өткізілді, нәтижесінде МАГАТЭ Бас конференциясының 67-ші сессиясы аясында ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. ҚР ҰЯО делегациясы Қытайға жұмыс сапарымен барып, бірлескен ғылыми-зерттеу жобаларын іске асыру перспективаларын талқылады, бірлескен техникалық семинарлар өткізу, натрий технологиялары саласындағы қазақстандық мамандардың тағылымдамасы туралы уағдаласты.

Екі зерттеу реакторын конверсиялау жөніндегі ауқымды жобаны іске асыруда елеулі нәтижелерге қол жеткізілді, олар – ИВГ.1М және ИГР, ядролық қарудың таралу қаупін азайту және азаматтық секторда жоғары байытылған уранды пайдалануды азайту мақсатында төмен байытылған отынға арналған. ИВГ.1М реакторының сәтті жұмысының арқасында төмен байытылған уранмен жаңа белсенді аймақпен жұмыс істей бастады. Реактор дизайнының бірегейлігін және реактивтілік қорын екі еседен астам ұлғайтуға мүмкіндік берді, оны конверсиялау нәтижелерін ескере отырып, бұл жұмыстардың жоғары ғылыми-техникалық маңыздылығын сенімді түрде атап өтуге болады.

2023 жылы ҚР ҰЯО басқа да стратегиялық бағыттары бойынша елеулі нәтижелерге қол жеткізді.

Осылайша, басқарылатын термоядролық синтез және сутегі энергетикасы технологияларын дамыту саласында ҚР Ұлттық ядролық орталығы ҚТМ қазақстандық материалтану токамакының номиналды параметрлеріне дәйекті түрде көшуде.

• КТМ токамакында бүгінде ТМД елдерімен КТМ Токомакы эксперименттік кешенін бірлесіп пайдалану туралы Келісім шеңберінде ғылыми-зерттеу жұмыстары іске асырылуда. Осы Келісімге қол қойған елдердің қатарында Қазақстан Республикасы, Беларусь, Ресей, Армения, Қырғыз Республикасы және Тәжікстан бар. ИТЭР қондырғысының плазмасын диагностикалау құралдарының радиациялық тұрақтылығын, сондай – ақ оның құрылымдық материалдарының сапасын зерделеу бойынша төрт коммерциялық жобаны іске асырған итер халықаралық ұйымымен ынтымақтастық туралы келісім бар, – дейді Эрлан Батырбеков.

Жаңа бағыт – сутегі энергетикасы технологиясы белсенді дамып келеді. Метан пиролизін жүзеге асыруға арналған қондырғыны әзірлеу және баптау жұмыстары сәтті аяқталды. Ультра жоғары жиілікті разрядта сутегін алу бойынша эксперименттік жұмыстар жүргізілді.

Радиациялық қауіпсіздік және экология саласында төтенше радиациялық тәуекел аймағына жатқызылған аумақтардың бір бөлігін кешенді экологиялық тексеру басталды, Семей сынақ полигонындағы радиациялық жағдайдың кез келген өзгерістерін қадағалауға кепілдік беруге және оларға жедел ден қоюға мүмкіндік беретін қоршаған ортаның жай-күйін радиациялық мониторингтеу жүйесі құрылды.

ҚР ҰЯО-ның осы бағыттағы жұмыс тәжірибесі, әзірленген зерттеу әдістері мен жаңа технологиялар Семей сынақ полигонының аумағында ғана емес, Қазақстанның басқа да радиациялық қауіпті объектілерінде радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының кең спектрі орындалды, қоршаған орта объектілерінің сынамаларына зертханалық талдау жүргізілді, рентген-жабдықтардың пайдалану параметрлерін жеке дозиметриялық бақылау және бақылау жүзеге асырылды.

Таратпау режимін қолдаудың стратегиялық бағыты және ядролық сынақтарға жан – жақты тыйым салу туралы шарт (ЯСЖТШ)  шеңберінде “Балапан” алаңында пайдаланылмаған ұңғыма қауіпсіз күйге келтірілді. Бұрынғы Семей сынақ полигонының стратегиялық объектілерінің қауіпсіздік жүйелерінің жұмыс қабілеттілігін қамтамасыз етуге арналған авариялық-техникалық орталықты құру бойынша құрылыс-монтаждау жұмыстары жүргізілуде.

• Ядролық сынақтарға жан-жақты тыйым салу туралы шартты қолдау мақсатында әлемнің басқа полигондарында ядролық қаруды сынауды бақылау бойынша үлкен жұмыс жүргізілуде. 2023 жылы біз ЯСЖТШҰ халықаралық мониторинг жүйесіне кіретін барлық сейсмикалық және инфрақызыл мониторинг станцияларының үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз еттік. Біз ЯСЖТШҰ Дайындық комиссиясының “Б” жұмыс тобын сәтті басқардық. Бурабайдағы сейсмикалық станцияны жаңғырту жұмыстары басталды. AFTAC – пен ынтымақтастық аясында Батыс Қазақстанда жаңа сейсмикалық станцияны орнату орнын таңдау үшін сейсмикалық жағдайларды зерттеу жұмыстары жалғастырылды, Орталық Азиядағы асыл газдардың радионуклидтік мониторингінің бірінші станциясының сынақ режимінде жұмысы басталды, – дейді Эрлан Батырбеков.

Ұлттық ядролық орталықта жас мамандарды даярлауға және ақпараттық саясатты жүзеге асыруға көп назар аударылады. ҚР ҰЯО жас ғалымдары мен мамандарының жыл сайынғы ҒЗТКЖ конференция-конкурсы мен “Жас физик” жазғы мектебі дәстүрге айналды.

• Жапондық JAEA атом энергетикасы агенттігімен бірлесіп «Ядролық және радиациялық апаттарға дайындық» және «Реакторлық технологиялар» оқыту курстары ұйымдастырылды. Кәсіпорында аймақтық университеттер кафедраларының үш филиалы жұмысын жалғастырды. Satbaev University-мен ынтымақтастық туралы жаңа меморандумға қол қойылды. ҚР ҰЯО басшылығы мен қызметкерлері PhD диссертацияларды қорғау жөніндегі үш диссертациялық кеңестің тұрақты құрамына кіреді. Жыл сайын ҚР ҰЯО-да ғылыми дәреже иегерлерінің саны артып келе жатқанын қуана атап өткім келеді, – дейді Эрлан Батырбеков.

ҚР ҰЯО табысты жұмысының нәтижелері жоғары мемлекеттік наградамен марапатталды – Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығы ғалымдарының тобына «Атом-энергетика саласын құру және Қазақстан Республикасының көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясын іске асыру үшін әлемдік деңгейдегі зерттеулер мен әзірлемелер» жұмысы үшін 2023 жылғы Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы табысталды.

Сұхбат соңында ғалым реакторлардың қазіргі буынында кез-келген жобалық оқиға немесе апат кезінде реакторды адамның қатысуынсыз да қауіпсіз күйге келтіруге қабілетті белсенді және пассивті қауіпсіздік жүйелері бар екенін тағы бір рет еске салды. Пассивті қауіпсіздік жүйелері табиғи күштер мен физикалық заңдардың әсерінен жұмыс істейді, атап өткендей, алдай алмайсыз. Мысалға, станциядағы өз қажеттіліктері үшін электр қуаты жоғалған кезде ядролық реакцияны тоқтататын сіңіргіш шыбықтарды белсенді аймаққа енгізуге ықпал ететін ауырлық күші. Егер белсенді аймақтың балқуымен гипотетикалық апат орын алса да, мұндай реакторларда атом станциясының алаңынан тыс радиоактивті заттардың шығуынан көптеген қорғаныс шектері, сондай-ақ апатты басқару деп аталатын жүйелер мен алгоритмдер бар. Мұндай қорғаныс шекараларына мыналар жатады: жанармайдың ерекше құрылымы, жанармай жинағы, реактор корпусы, сондай – ақ реактордың айналасында салынған арнайы қорғаныс қабығы, – ұшақтың оған тікелей құлауына төтеп беретін контаймент. Реактордың астында арнайы балқытылған тұзақ қарастырылады, ол реактор корпусының тұтастығы бұзылған жағдайда шахтаның бұзылуына және балқытылған ядролық отынның жерге енуіне жол бермейді. Айта кету керек, мұндай балқыманы ұстау құрылғылары, оны бүлінген отын элементтерінен эвакуациялауды ұйымдастыруға арналған түрлі құрылғылар, сондай-ақ реакторлардың әртүрлі түрлеріне, соның ішінде IV буынға арналған отын элементтерінің өзі ҚР ҰЯО зерттеу базасында сәтті сыналды. Осы шаралардың барлығы гипотетикалық апаттың ықтималдығы мен теріс салдарын едәуір төмендетуге және оның АЭС алаңының аумағына әсер ету аймағын шектей отырып, оның халыққа және қоршаған ортаға ықтимал әсерін іс жүзінде болдырмауға мүмкіндік береді. Реакторлардың әрбір кейінгі буыны қауіпсіздік тұрғысынан алдыңғысынан айтарлықтай асып түседі. Бұл үшін ғалымдар мен инженерлердің үлкен топтары жұмыс істейді.

Semeynews.kz