Семей сынақ полигонының жабылғанына 32 жыл

Атом энергия көзі және адамзатқа бейбіт мақсатта қызмет етуі керек екенін ғалымдар көптен бері айтып келеді. 1958 жылы Игорь Курчатов КСРО Жоғарғы Кеңесінің отырысында былай деп сөз сөйледі: «Ғалымдар атом және сутегі қаруларына шартсыз тыйым салу туралы халықаралық келісім әлі жоқ екеніне қатты қобалжуда. Біз бүкіл әлем ғалымдарын сутегі ядроларының энергиясын жою қаруынан, жер бетіндегі барлық адамдарға байлық пен қуаныш сыйлайтын қуатты, өмір беретін энергия көзіне айналдыруға шақырамыз».

Атомды бейбіт мақсатта пайдалану қажеттілігін көптен бері айтып келеді. Ұлттық ядролық орталықта осы бағытта көптеген әзірлемелері бар. Ал қырық жылға жуық сынақ жүргізілген жерлермен не істеу керек. Ал полигон жабылғаннан кейін жерді заңсыз пайдалану басталды. «Қара қазушылар» полигонның барлық аумағында әскерилер қалдырған түсті және қара металлға қызығушылық танытты, ал жергілікті мал шаруашылығымен айналысатындар ауқымды жайылымдарда малдарын жайды. Қазір мұнда жұмыс істеп тұрған барлық шаруа қожалықтары заңсыз жұмыс істеуде. Ешкім оларға жер учаскелеріне актілер бермейді. ҚР Үкіметінің 1997 жылғы 16 маусымдағы № 976 Қаулысына сәйкес полигон жерлерін меншікке немесе ұзақ мерзімді жалға беру ядролық қаруды сынау және кешенді экологиялық тексеру салдарын жою жөніндегі барлық іс-шаралар аяқталғаннан кейін ғана мүмкін болады.

Жүргізілген зерттеулер «Дегелең» алаңынан радиоактивті ластануды шығаруды Ұзынбұлақ, Қарабұлақ, Байтлес, Ақтыбай, Қарабұлақ және Тоқтақұшақ өзендерінің сулары арқылы жүзеге асырылатынын көрсетті, оларға өз кезегінде штольныйдағы су ағындары түседі. 3H радионуклидінің «Балапан» алаңынан тыс таралуы Шаған өзенінің суларымен жүзеге асырылады. «Балапан» алаңының аумағынан радионуклидтердің көшуін Кішкенсор көлінің суларының 90sr және 3H радионуклидтерімен ластануы да куәландырады.

Атмосфералық ауаның радиациялық фонына келетін болсақ: зерттеушілер Семей сынақ полигоны аумағындағы атмосфералық ауаның қазіргі жағдайы (сынақ алаңдарынан тыс) қазіргі уақытта халық үшін радиациялық қауіп төндірмейді деп санайды.

Өткен жылы аяқталған полигонды кешенді зерттеу нәтижелері полигонның бір бөлігі ядролық сынақтарға ұшырамағанын және бұл жерлер экономикалық айналымға берілуі мүмкін екенін көрсетті.

– Радиоактивті ластануға ұшыраған немесе рұқсат етілмеген шаруашылық қызметтің салдарынан болатын аумақтарды, біздің ойымызша, оларды арнайы аймаққа бөлу қажет. Осы мақсатта «Семей ядролық қауіпсіздік аймағы туралы» заң жобасы әзірленді, оған еліміздің Президенті ағымдағы жылдың 5 шілдесінде қол қойды. Тиісінше, осы аумақта, атап айтқанда Семей ядролық қауіпсіздік аймағында радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін арнайы құқықтық режим орнатылады, – деді ҚР ҰЯО Радиациялық қауіпсіздік институты филиалының директоры Алмас Айдарханов.

Бұл дегеніміз, бұрынғы Семей полигонының аумағында, ал бұл 18 000 километрден астам аумақта радиациялық қауіпсіздікті және қызметтің барлық түрлерін бақылауды қамтамасыз етуге тиіс уәкілетті ұйым пайда болады. Полигон жерлерін оңалту бойынша жұмыс, сондай-ақ радиацияның осы аймақтан тыс шығарылуын бақылау және болдырмау үшін радиациялық мониторинг жүргізіледі деп болжануда. Мұның бәріне Уәкілетті ұйым жауап береді. Сонымен қатар, сол ұйым халықты осы аумақта не болып жатқандығы, радиоактивті ластанудың қандай деңгейі туралы хабардар етуі керек. Мұның бәрі санитарлық-эпидемиологиялық және мемлекеттік экологиялық сараптамадан кейін болады.

Ең ластанған жерлер жабық күйінде қалады, себебі радиоактивті элементтер топырақта әлі де сақталады.

– Мысалы, «Опытное поле» – шұңқырлар бар жерде миллиондаған текше метр топырақ бар. Бір жерде сіз жоғарғы қабатты алып тастап, арнайы контейнерге салып, жартылай шығарылу кезеңінің табиғи процесін бақылай аласыз. Мысалы, стронций-оның 30 жылдық жартылай шығарылу кезеңі бар, яғни 30 жылдан кейін ол жартысына аз болуы керек. Бірте-бірте табиғаттың өзі жасарады, – дейді Алмас Айдарханов. – Ал плутонийдің жартылай шығарылу кезеңі 24 мың жыл. Әрине, егер жұқтырған аумақта металл өндіруді қалайтын компания пайда болады делік, барлық жоғарғы қабатты алып тастау, консервілеу және бәрін бір жерде сақтау қажет болады. Экономикалық тұрғыдан бұл тиімсіз. Уақыт өте келе дезинфекциялаудың, консервациялаудың, қайта өңдеудің немесе жаңа технологиялардың жаңа әдістері пайда болуы мүмкін.

Уәкілетті ұйымға белгілі бір талаптар қойылады-радиоактивті заттармен жұмыс істеуге барлық лицензиялардың болуы, яғни бұл толық цикл – алып қою, қайта өңдеу және сақтау. Маман-физиктердің, химиктердің, экологтардың болуы тиіс. Бүгінгі таңда Қазақстанда радиоактивті материалдармен жұмыс істеу тәжірибесі көп.

– Егер жапондықтардың мысалын алсақ, олар Фукусима апатына ұшыраған кезде, олар бізге келіп әрі қарай не істеу керек екенін сұрады. Хиросима мен Нагасаки – полигонмен салыстырғанда басқаша. Семей сынақ полигоны несімен қызықты, ол 60 жылдан кейін табиғатта не болатынын көрсетеді. Сол жапондықтар, егер олар ешқандай әрекет жасамаса, оларды алдағы уақытта не күтіп тұрғанына қызығушылық танытты. Қарағай орманы оларды қызықтырды, немесе тау беткейлері, яғни – бұл содан кейін не болатынын көрсететін ретроспектива. Қазір олар экологиямен байланысты мәселелерді әлі шешіп жатқан жоқ, – деді Алмас Айдарханов.

Радиация: соншалықты қорқынышты ма?

Шын мәнінде, біз күн сайын радиацияның белгілі бір дозасын сіңіреміз. Бұл үшін бұрынғы сынақ алаңына барудың қажеті жоқ. Көптеген жылдар бойы сынақтар жүргізілген аумаққа жақын жерде малдар жайылып жүр. Адамдар ет жейді және саржалдық қымызды қалайды. Бірнеше жыл бұрын ҰЯО аумағында сынақ фермасы жұмыс істеді.

– Біз зерттеу жүргіздік. Бір жерде қойларлар, сиырлар мен жылқылар жайылды. Бірақ олар радиацияның әр түрлі дозасын алды. Олардың ас қорыту жүйесі әртүрлі. Мысалы, сиыр алдымен бәрін жұтып, түнде шайнайды, қойлар шөпті жермен бірге жейді. A жылқылар олар неғұрлым таңдаушыл келеді, таза. Біздің қоғамда радиациядан басқа факторларға қарағанда көбірек қорқады, дегенмен жай қарапайым тыңайтқыштар адам ағзасына радиациядан кем емес зиян тигізуі мүмкін, – дейді Алмас Айдарханов.

Тағы бір қызықты жаңалық – бұл сол «Опытное поле» алаңында Дегелеңге қарағанда көкөніс-жеміс отырғызу қауіпсіз болып шықты. Бұл «Опытное поле» алаңында радионуклидтердің тығыз байланысқан түрі шоғырланған, балқытылған бөлшектер қиыршық тас тәрізді және ешқайда таралмайтындығымен түсіндіріледі. Өсімдіктер оларды сіңірмейді, сәйкесінше олар ерімейді. Ал «Дегелеңде», керісінше, радионуклидтердің еритін түрлері. Бірақ өсімдік шаруашылығымен айналысатын адам үшін «Опытное поле» бұл қауіпті болуы мүмкін – шаң ауаға көтеріледі, адам осының бәрімен тыныс алады, бұл адам ағзасына зиян келтіруі мүмкін.

Көпшілігіміз үшін радиация ұғымы – қауіпті. Ядролық қарудың жасалуы біздің планетамызды қатты өзгертті – ядролық қарудың атмосфералық сынақтары Жердегі тіршілік жағдайларына соншалықты әсер етті, сондықтан олар радиокөміртекті анализдің маңызды кезеңі ретінде танылды. Атомның бөлінуі туралы өнертабыстың бізге қалай әсер еткені туралы – ондаған жылдар өтсе де, бірнеше ұрпақтың мысалында өзгерістерді бағалау қиын, бірақ кез-келген жағдайда, енді тек оларды байқауға және зерттеуге болады.

Өткен аптада агенттіктің тілшісі ядролық-физикалық талдау әдістері зертханасына, элементтік талдау зертханасына, радиохимиялық зерттеулер зертханасында болып қайтты. Зертханалардың бүкіл қызмет саласы өте күрделі сөздер мен анықтамаларға толы, мысалы: төмен фонды спектрометр, радиохимиялық талдау, альфа – спектрометриялық және бета – спектрометриялық талдаулардың сезімталдығы, техногендік және табиғи радионуклидтердің белсенділігі және тағы басқалары.

Бұл жерлдердегі жабдықтар үнемі жаңартылып отырады және кез-келген объектілердің элементтік құрамын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл топырақ, су, тамақ өнімдері, құрылыс материалдары, түбіндегі шөгінділер және т.б. болуы мүмкін. Әдістер айтуға қиын, бірақ тиімді – рентгендік флуоресцентті талдау, атомдық эмиссия, индуктивті байланысқан плазмамен масс-спектрометрия. Мұнда сынамаларда литийден уранға дейінгі кез келген элементтің болуын анықтауға болады.

Ал радиация адам геномына қандай зиянды әсер ететінін биодозиметриялық зерттеулер зертханасында зерттейді.

– Радиация – дәмсіз, түссіз және иіссіз, өйткені ол көрінбейді, егер төтенше жағдайда адамның дозиметрі болмаса, біз оған уақтылы көмек көрсету үшін дозаны анықтай аламыз, яғни биологиялық индикация көмегімен доза бойынша сұрыптай отырып, медициналық көмек көрсетудің басымдығы. Бізде халықаралық Атом энергиясы агенттігі ұсынған арнайы әдістер бар, олар бүкіл әлемде радиациялық қауіпсіздік үшін жауап беруге дайын болуда қолданылады. Біз қан аламыз, белгілі бір әдістермен манипуляциялар жасаймыз, калибрлеу қисығы шығарылады, оған сәйкес біз жеке, дербес, яғни сіңірілген дозаның көлемін санаймыз, – деді зертхана меңгерушісі, жоғары санатты генетик-дәрігер Лаура Кенжина.

Лаура Кенжина радиация және инфекция және оны анықтау әдісі туралы бірнеше сағат әңгімелеп беруге дайын. Әр түрлі сценарийлер бар – төтенше жағдай туындаған кезде өткір және созылмалы сценарий бар – яғни, бұл организмде өмір бойы жиналатын доза.

– Біз, негізінен, кәсіпқойларға бағдарланғанбыз, яғни жұмыс орындарындағы дозаны мониторингтеу – медициналық сәулелендіру, радиофармпрепараттар, зерттеу реакторлары, «Қазатомөнеркәсіптің» барлық кәсіпорындары. Бірақ біз әрқашан күтпеген жағдайларға – химиялық, ядролық жағдайларға дайын болуымыз керек, ол үшін біздің зертхана құрылды, егер оқиға орын алып жатса, біз сол жерге барамыз. Бұл медициналық кезеңге дейін әрекет. Біз сұрыптауды жасаймыз, біреуге шұғыл түрде жедел көмек қажет, енді біреулері күте алады, біреу бір айдан кейін келе алады, осының бәрі шамадан тыс жүктелмеуі үшін, – деді Лаура Кенжина.

Зертхана Италия және Хорватия университеттерімен тығыз жұмыс істейді. Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік Қазақстанда биологиялық дозиметрияның дамуын зерттеу үшін грант берді.

– Шетелде мұндай зертханалар өте көп, олар бүкіл желіні құрайды. Еуропада бәрі өте кішкентай, радиация үшін бұл қашықтық ештеңе емес, өйткені олардың АЭС тығыздығы өте жоғары, сондықтан олар осындай зертханаларға басты назар аударады. Біз азиялық биодозиметриялық желіге жатамыз, біз жапондармен, корейлермен, Индонезиямен үнемі жаттығамыз. Қырғызстан мен Өзбекстанның да АЭС салу жоспарлары бар. Орталық Азия аймағында біз мұны бірінші болып жасаймыз, бұл өте көп уақытты қажет ететін және қымбат әдістер. Егер мұның бәрі бір арнаға қойылса, әрине, арзанырақ болады. Біз ДНҚ зондтарын пайдаланамыз, олардың көмегімен қарапайым көзбен көрінбейтін геномдық мутацияларды бағалауға болады, – дейді Лаура Кенжина.

Мұнда қателесуге болмайды, бірнеше сантигрей, милигрей немесе грей дозасының айырмашылығы – иондаушы сәулеленудің сіңірілген дозасының өлшем бірлігі. Зерттеулер өте қымбат, осы зерттеулер нәтижесінде кем дегенде бір өмір құтқарылса, бұл соған тұрарлық.

Тілшімізге ақылды құрылғылар ішкі сәулеленуді анықтайтын шағын бөлмеде болу мүмкіндігі болды. Осының бәрін спектрометриялық өлшеулер тобының бастығы Артем Харченко басқарады.

Шағын бөлме, бұл жерде адам жатып, теледидар көреді немесе ұйықтайды, ал осы уақытта спектрометр өз жұмысын тындыра береді. Бұл жерге кірмес бұрын санитарлық өткеру пунктінде жуынып арнайы таза костюмдер мен тәпішке кию керек.

– Бізде мынандай жағдай орын алды – Саржал ауылынан келген әже санитарлық өткеру пунктінде орамалды шешуден үзілді-кесілді бас тартты. Ол адамды өлшеді, висмут бойынша жоғары көрсеткіштер пайда болды, бұл радонның ыдырауының еншілес түрі, ал радон – радиоактивті. Шамасы, ол кісі бірнеше күн бойы бөлмені желдетпеген, басындағы орамалды ауыстырмаған, радон жиналып, еншілес өнімдерге дейін ыдырады, – деді Артем Харчекно. – Жиі серуендеңіз, таза ауада болмаңыз, бөлмелерді жиі желдетіңіз. Радон халықтың күнделікті сәулеленуіне 50 пайыздан астам үлес қосады, әсіресе бірінші қабаттарды желдетіп тұру қажет, өйткені ауа ауыр және жиналады.

Радиацияның қолайлы деңгейі тіпті көптеген ластанған жерлерде қалыпты өмір сүруге мүмкіндік береді. Семей полигонының жерлері, негізінен, қауіпті учаскелерді қоспағанда, қарапайым өмір сүруге өте қолайлы.

Semeynews.kz