Тұрақтандыру қорлары: қомақты қаражат бос жұмсалып келген

Фермерден тұтынушыға дейін

Қазақстанда көтерме-тарату орталықтарын салумен ұлттық тауар өткізу желісін құру бойынша жұмыстар қарқынды жүргізілуде.

Дәл осы КТО-ға бүгінде елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша үлкен үміт артылып отыр. Әсіресе, тұрақтандыру қорлары бұл міндетті іс жүзінде шеше алмаған соң, бұл туралы Үкіметтің кеңейтілген отырысында ҚР Президенті айтуға мәжбүр болды.

«Тұрақтандыру қорларының қызметі төмен тиімділікті көрсетеді. Олардың нарыққа әсері аз. Кейде олар жосықсыз адамдарға жем болады. Мұны анықтау керек. Бюджеттік жымқыру фактілері үнемі анықталуда. Әкімдер мемлекеттік қаражаттың жұмсалуына бақылауды жоғалтты», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Семейде бірнеше жыл қатарынан тұрақтандыру қорынан көкөністердің көп бөлігі сатылмай, қоймаларда шіріп кетті.

«Ертіс» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы жыл сайын тұрақтандыру қоры үшін «Приречное» агрофирмасы» ЖШС көкөністер сатып алады. Осылайша, 2018 жылы корпорация агрофирмадан картоп, сәбіз, қырыққабат пен пиязды бір келісін 59 теңгеден жоғары бағамен сатып алды. Сауда нүктелеріне бұл өнім 65 теңгеден сатылды. Шенеуніктердің айтуынша, бұл сомаға көкөніс сақтау қызметтері кірген. Сатып алушыларға сауда үстемесін ескере отырып, тұрақтандыру қорынан көкөністер келісі 72 теңге бағасымен келді. Ал басқа шаруа қожалықтарының картоптары қалалық базарларда 50-55 теңгеден еркін сатылды… Содан кейін тұрақтандыру қорынан сатып алынған көкөністердің 80% – ы талап етілмеген күйінде қалды. Осындай «тұрақтандыру» болды. Үлкен қаражат ысырап болды.

Жылдан жылға жағдай қайталанады. ӘКК өнімді сол агрофирмадан сатып алуды жалғастыруда, ал семейліктер қымбат және сапасыз көкөністерге және сауда нүктелерінде тұрақтандыру қорының өнімдері жоқ екендігіне шағымдануды жалғастыруда.

Өткен жылдың күзінде картоптың бағасы бір килограмм үшін 90-130 теңгеге жетті. Сол кезде тұрақтандыру қоры Семейде сату үшін 3 мың тонна көкөніс пен картоп сатып алды. Бірақ, белгілі болғандай, бұл көлем жеткіліксіз болды.

Семейліктер жеміс-көкөніс өнімдерін 86 теңгеден сатып алу үшін ұзын кезекке тұрды. Бірақ ол бәріне бірдей жете бермеді. Көкөністер тұрақтандыру қорының нүктелеріне аптасына екі күн жеткізіліп, санаулы сағаттарда сатылып алынды. Естеріңізге сала кетейік, сатып алу бюджет қаражатына жүргізілуде.

Өткен жылдың соңында Семейде алғашқы Jolaman көтерме-тарату орталығы ашылды. Мемлекет басшысының көтерме-тарату орталықтарын салумен ұлттық тауар өткізу желісін құру туралы бастамаларын қолдау мақсатында жүзеге асырылып жатқан жобаның жалпы құны қазіргі уақытта 2,5 млрд теңгені құрады. Бірінші кезеңде әзірге 1,6 млрд теңге құйылды.

Көтерме-тарату орталығы аймақтың азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, маусымдық сұраныстың қысымын төмендетуге және агроөнеркәсіптік кешен өнімдерінің бағасын тұрақтандыруға, сондай-ақ шаруа қожалықтары мен соңғы сатып алушылар арасындағы делдалдар тізбегін едәуір қысқартуға арналған.

Қазақстанда агроөнеркәсіптік кешен өнімдерін өткізудің ортақ жүйесін құру қажеттілігі туралы 2017 жылы айтылды. Бірақ содан кейін бұл сауда-логистикалық орталықтар желісі туралы болды. Алайда, ірі көтерме сауда орталықтарының осы жұмыс түрінің уақыты мен талдауы олардың бірқатар маңызды компоненттерді – шаруа қожалықтарының өнімдерін жинауды және оны ұсақ көтерме саудагерлерге, мейрамханаларға, кафелерге және басқа мекемелерге сатуды ескермейтінін көрсетті.

Жасыратыны жоқ, бүгінде шаруа қожалықтарының басым көпшілігі, әсіресе орта және кіші, кеңестік кезеңнен мұра болған көкөніс сақтау орындары мен қоймалары пайдаланады. Әдетте, олардың барлығы баяғыда ескірген, соның ішінде жабдықтар мен жеміс-көкөніс өнімдерін сақтау процесі.

Мұның бәрі тұтынушыларға ұсынылатын көкөністер мен картоптың сапасына жақсы әсер етпейді. Сақтау және тасымалдау кезеңінде көкөніс дақылдарының шығыны 35-тен 40% – ға дейін жетеді. Яғни, жиналған өнімнің кем дегенде үштен бірі сақтау орындары мен қоймаларда шіріп кетеді және соңғы тұтынушыға жетпейді. Демек, фермерлерге үлкен шығындар, нарықтағы өнім сапасының төмендеуі, көктемнің соңына дейін тауарлардың жетіспеушілігі және нәтижесінде алты ай ішінде көкөністер мен картоп бағасының жаңа егінге дейін өсуі.

– Бұл жағдайды көптеген делдал көтерме саудагерлер пайдаланады, олар фермерлердің алқаптарынан егін сатып алып, басқа көтерме саудагерлерге сатады, бұл тағы бір баға кедергісін тудырады немесе оны басқа аймақтарға жоғары бағамен сатады. Бұл схема мүлдем ашық емес. Себебі көтерме саудагерлер салықты және бюджетке төленетін басқа да төлемдерді аз төлеу үшін жүк көлемін жасырады. Бұл ауылшаруашылық өнімдері нарығында тұрақтылықты арттырмайды. Сондықтан да біз нарықтың орынды ұйымдастырылуы тиісті бағаның маусымдық өсуін жиі байқаймыз, – деп есептейді Jolaman көтерме-тарату орталығының бас директоры Мәди Құрманбай.

Қазақстанда 2025 жылға қарай қуаттылығы әртүрлі 20 кто КТО салу жоспарланып отыр. Олардың кейбірінің жұмысымен жеке бизнес-жоспар жасамас бұрын семейлік кәсіпкерлер жеке танысты.

– Біз бүкіл Қазақстанды аралап, сақтау инфрақұрылымының қандай күйде екенін көрдік. Жақсы қоймалар бар, өте жақсы қоймалар бар, мысалы, Нұр-Сұлтан және Шымкентте Continental Logistics қоймалары, Қарағандыда Global City, Петропавлда «Радуга» КТО, Алматыда көкөніс қоймалары бар, бірақ бұл жеткіліксіз, осындай қоймалар көбірек қажет, КТО көбірек қажет. Біз заманауи қоймаларды құрумен және техникалық жабдықтаумен байланысты көптеген факторларды ескердік, енді өз жобамызда үздік шешімдерді қолданамыз, – деп хабарлады Мәди Құрманбай.

Семейдегі көтерме-тарату орталығы 12 га жерде орналасқан. Бұл Жоламан кенті ауданындағы бұрынғы «Сары» базары, онда 2000 жылдардың басында демалыс күндері жәрмеңкелер өткізілді. Бірақ ондағы сауда шарттары нашар қалыпта болды және жәрмеңкелер «Северный» КЛО-ға ауыстырылды. Кәсіпкерлер бос жатқан аумақты жер учаскесімен бірге сатып алды. Жобалық-сметалық құжаттаманы әзірлеп, құрылысқа кірістік.

Жобаны іске асыру үшін 1,2 млрд теңге көлемінде қарыз қаражаты да тартылды. «Даму» КДҚ» АҚ тарапынан қолдау көрсетіледі: қор кредит бойынша жылдық мөлшерлеменің 9% – ын субсидиялайды, қалған 6% – ын қарыз алушының өзі төлейді.

Jolaman КТО-да көлемі 8 580 шаршы метрді құрайтын көтерме-тарату қоймасы бар, оның сыйымдылығы бір мезгілде 5,5 тонна көкөністер мен картоп сақтай алады. Орталық әрқайсысы 40 тонна ет сыйатын мұздатқыш және тоңазытқыш камералармен; 300 бас ІҚМ мен жылқыларға арналған бордақылау алаңымен; барлық санитарлық нормаларға сәйкес келетін заманауи сауда павильонымен жабдықталған. Мұнда қуаттылығы тәулігіне 50 бас ІҚМ болатын жеке сою цехы жұмыс істейді. Оның жанында лицензияланған ветеринариялық зертхана жұмыс істейді.

Мәди Құрманбай айтып өткендей, картоп пен көкөністер-қызылша, пияз, қырыққабат, сәбіз сақталатын көтерме – тарату орталығының қойма жайлары заманауи жабдықтармен жабдықталған. Көкөніс өнімдері арнайы бес деңгейлі сөрелерге орналастырылады. Бұл ретте сақтау процесі желдетуден басқа ылғалдылықтың, ауа температурасының тиісті параметрлерін қамтамасыз ететін автоматтандырылған электрондық жүйелердің толық бақылауында болады. Фермерлерден сатып алынған немесе фермерлер КТО қоймаларында орналастыратын барлық өнімдер сатуға дайындықтың бірнеше кезеңдерінен: жоғары технологиялық голландиялық жабдықта іріктеу, калибрлеу және ораудан өтеді.

КТО жұмысы цифрландыру қағидаттарында ұйымдастырылған. Мұнда бүкіл сақтау процесі автоматтандырылып қана қоймай, қоймадағы өнім қозғалысы процесінің ашықтығын қамтамасыз ететін электрондық құжат айналымы жүргізіледі.

Болашақта цифрландыру тұтынушылардың нарықтық сұранысының көрсеткіштерін негізге ала отырып, өңірде жеміс-көкөніс өнімдерінің егістігін жыл сайын жоспарлауға мүмкіндік береді. Ал артығын басқа өңірлерге жеткізу немесе шетелге экспорттауға мүмкіндік береді.

– Егін егу, егін жинау процестерін толық цифрландыру және оның нарыққа қозғалысы өсірілген өнім көлемі бөлігінде де, баға белгілеу бөлігінде де ашықтықты қамтамасыз етеді. КТО, өз кезегінде, оны сақтауға және қайта бөлуге көмектеседі, – дейді Мәди Құрманбай.

Jolaman КТО өзара тиімді шарттарда Абай облысы мен Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы өндірушілерімен серіктестік қатынастар орнатады.

– Шын мәнінде, КТО уақыт өте келе барлық жерде тұрақтандыру қорларының орнына келеді, – деп сенеді Мәди Құрманбай. – Мемлекетке картоп пен көкөніс сатып алуға миллиондаған бюджет қаражатын жұмсаудың қажеті болмайды. Экономиканың бұл секторы еркін бәсекелестік ортаға беріледі. Әр түрлі аймақтардың КТО бір – бірімен бәсекелесе отырып, өз өнімдерінің жоғары сапасына қол жеткізіп қана қоймайды, олар жаңа егін жинау үшін сақтау орындарын босатып, өнімді толық көлемде сату үшін қолайлы бағаны сақтауға мәжбүр болады.

КТО-ның ашылуы бір, бірақ өте маңызды мақсатты көздеді: халық үшін әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдері мен жеміс-көкөніс өнімдерін төмендетілген бағамен сақтау және сату.

Фермерлермен тікелей жұмыс жасай отырып, орталық басшылығы нарықтағы бағаны, әсіресе қажетті тауарларға бағаны тұрақтандыруға ниетті. Сондықтан КТО – ның негізгі серіктестері ауылшаруашылық тауар өндірушілері болып табылады.

Мәди Құрманбайдың айтуынша, шаруа қожалықтарымен жұмыс – КТО жұмысының маңызды кезеңі. Жоба авторларының жоспарында – 20 жүк машинасына арналған кросс-доктың құрылысы және сауда туризмін ауқымды дамыту бар.

Semeynews.kz