Ядролық реактордың жүрегінде

Ядролық реактор қандай, Семей сынақ полигоны жабылғаннан кейін ядролық физиктер немен айналысады, бейбіт атомнан қорқу керек пе, әлде жоқ па, осы туралы журналистерге ҚР Ұлттық ядролық орталығының нысандарына жүргізілген баспасөз турында айтып берді.

Бүгін елімізде атом электр станциясын салудың орындылығына қатысты мәселе қоғамдық тыңдауға берілді. Түпкілікті шешімді қазақстандықтар референдумда қабылдайды, ал әзірше мамандар «бейбіт атом» ұғымына кіретін барлық нәрсенің мәнін түсіндіруде.

Семейде тыңдаулар 15 қарашада өтуі керек еді, бірақ тыңдау өтуге бірер күн қалғанда облыстың қоғамдық кеңесі оларды ауыстыру туралы хабарлама таратты. Бұрын мүлдем құпия болған және Семей-21 деп аталған Курчатов шағын қаласында Ұлттық ядролық орталықтың мамандары журналистерге баспасөз турын ұйымдастыруға шешім қабылдады.

Ядролық орталыққа арнайы рұқсатсыз және көптеген алдын-ала келісімдерсіз кіруге қол жеткізу мүмкін емес. Дәл осы жерде қазақстандық ядролық ғалымдар атомды бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы зерттеулермен айналысады.

Баспасөз туры барысында журналистер бұрын қызметкерлерден өзге ешкім кіре алмайтын нысандар көре алды. Әрине, мұнда бәрін фотосуретке түсіруге рұқсат етілмейді және сіз осы нысандарда камераны алып жүре алмайсыз. Дәл осы алаңдарда бүгінде атом энергетикасының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған әзірлемелер жүргізілуде.

Өткен ғасырдың 50-ші жылдарының ортасынан бастап КСРО-да ядролық зымыран қозғалтқыштарын құру жұмыстары жүргізілді. Оларды сынау және жерүсті пысықтау үшін Семей полигонында ИГР мен «Байкал-1» реакторлық кешендері орналасқан база құрылды.

1962-1991 жылдары аралығында, полигон жабылғанға дейін мұнда ядролық зымыран қозғалтқыштары мен ғарыштық қару-жарақ жүйелеріне арналған ядролық электр қозғалтқыштарын жасауға байланысты сынақтар жүргізілді.

ҚР ҰЯО РМК «Атом энергиясы институты» филиалы директорының орынбасары Вячеслав Гныря ИВГ.1М  реакторының ерекшеліктері туралы айтып берді және ғалымдар бірегей деп атайтын қондырғының өзін көрсетті. Онда атом энергетикасын дамыту бағдарламасы бойынша оның қауіпсіздігін негіздей отырып сынақтар жүргізіледі.

Жақында реакторды конверсиялау жұмыстары аяқталды, қазір ол төмен байытылған уран отынымен жұмыс істейді.

• Біз қол жеткізген басты мақсаттардың бірі – реактордың жұмысын жақсарту. Негізінде, біз оның эксперименттік мүмкіндіктерін неғұрлым күрделі эксперименттерді орындау тұрғысынан арттырдық. Бұл эксперименттік реакторлық зерттеулердің, міндеттердің ауқымын кеңейтеді, – деді Вячеслав Гныря. – Қазіргі уақытта жаңа ядролық отынды «сұйылту» мәселесі шешілді. Негізгі мақсат – уранды конверсиялау және пайдалануды азайту. Бұл жаппай қырып-жою қаруын өндіру үшін пайдаланылуы мүмкін жоғары байытылған уран отынының таралу қаупін болдырмау және болашақта азайту үшін жасалады.

ҰЯО-ның басты жетістіктерінің бірі – біз одақтас мемлекеттен бері бізге жеткізілген эксперименттік базаны сақтап қана қоймай, оны атом ғылымы мен техникасының өзекті салаларында эксперименттік жұмыстарды жүргізуге бейімдеп, жаңғыртқанымыз. Біз бұл мүмкіндіктерді әртүрлі эксперименттер жүргізу арқылы кеңінен қолданамыз. Отандық ядролық ғалымдардың әзірлемелеріне Ресей, АҚШ, Франция және Жапониядан келген әріптестер қызығушылық танытты.

Баспасөз туры барысында журналистерге «Ангара» стендінің алаңында орналасқан ЛАВА-Б қондырғысын көрсетті. Стендтің өзі реакторлы емес, бірақ оны орнату ядролық. Оның көмегімен III және III + буындарының жұмыс істеп тұрған және салынып жатқан реакторларындағы ауыр апаттар имитацияланады.

Бұл жерде әйгілі «балқытылған тұзақты» көре аласыз – қауіпсіздіктің локализациялық жүйелерінің бірі. Оны әдетте реактордың астына орнатады. Жанармай мен құрылымдық материалдар еріту кезінде апат болған жағдайда тұзақ радиоактивті заттардың жер асты суларына түсуіне жол бермейді.

Дәл осы қондырғыда жапондық Toshiba компаниясымен қызықты эксперимент жүргізілді – Фукусима апатынан кейін пайда болған балқыма алынды.

• Алынған материал – кориум – өте қатты, оны бөлу қиын. Сипаттамасы бойынша ол керамикаға ұқсайды. Орнату көмегімен жапондық әріптестермен келісілген параметрлер алынды. Олар бұл балқыманы қайталай алды, оның физика-механикалық құрылымын зерттеп, Фукусима апатының салдарын жою бойынша ұсыныстар берді, – деді Вячеслав Гныря.

Бұл Күншығыс елінің ғалымдарымен бірлескен жобаларды жүзеге асырудың жалғыз жағдайы емес. Ынтымақтастық өткен ғасырдың 90-жылдарынан басталған.

Eagle

Жыртқыш құс деп аталатын эксперименттік стенд 2000 жылы атом энергетикасы қауіпсіздігі саласында ғылыми зерттеулер жүргізу үшін эксперименттік база ретінде құрылды.

• Біздің бөлім эксперименттердің реактордан тыс бөлігін әдістемелік қамтамасыз етуге жауапты. Біз аттас қондырғы орналасқан Eagle эксперименттік стендінде тұрмыз. Мұнда Қазақстан-Жапон ынтымақтастығы аясында зерттеулер жүргізілуде. Кешен пайдалануға берілген 2000 жылдың мамыр айынан бастап бүгінгі күнге дейін 70-ке жуық эксперимент жүргізілді, – деді реактордан тыс сынақтар бөлімінің бастығы Асан Ақаев.

Әр жүргізілген эксперимент өзінше ерекше. 15 секундтық бір тәжірибені өткізу үшін дайындық екі айдан алты айға дейін созылады.

• Мұнда жүргізілген эксперименттер төртінші буын реакторындағы ауыр апаттың салдарын азайтуға бағытталған. Тәжірибе нәтижелері Жапонияның қолданыстағы және жобаланатын реакторларында да қолданыла бастады, – деді Асан Ақаев.

Мысалы, эксперименттердің соңғы сериясы ауыр апаттың соңғы кезеңі басталған кезде қатып қалған балқымадағы салқындату режимдерін пысықтауға бағытталған.

Болашақ энергиясы

Сондай-ақ, журналистерге «Токамак КТМ» электрофизикалық қондырғысының жұмысы көрсетілді және қондырғы туралы айтылды. Оның көмегімен ядролық физиктер термоядролық синтезді басқаруды үйренеді, бұл болашақ энергиясының сарқылмас, экологиялық таза көзі.

2019 жылы КТМ қондырғысын физикалық іске қосудың соңғы кезеңі сәтті өткізілді. Ол пайдалануға берілді. Осының арқасында Қазақстан технологиялық жағынан дамыған, осындай сыныптағы термоядролық зерттеу жабдығы бар елдер клубына кірді.

КТМ қондырғысында физикалық іске қосу кезінде алынған параметрлерден едәуір асатын плазма параметрлеріне қол жеткізілді. Бірегей плазмалық-сәулелік қондырғы құрылды, оны пайдалану кезінде плазманың термоядролық машина жасаудың әртүрлі кандидат материалдарына әсері зерттелді.

• Кешенді құру идеясы 1997 жылы Нұрсұлтан Назарбаевтың академик Евгений Велиховпен кездесуінде басталды, – деді «Токамак КТМ» кешенінің жетекшісі Дмитрий Олховик. – Ол кезде Қазақстанда термоядролық синтезді, плазма физикасын зерттеуге арналған қондырғылар болған жоқ.

Оның құрылысы 2010 жылға дейін созылды, қондырғы 2019 жылы пайдалануға берілді. «Токамак КТМ»-ның бірегейлігі – бұл вакуумдық камерадағы үлгілерді оның қысымын төмендетпестен шамадан тыс жүктеу үшін қажет көлік-шлюз құрылғысы.

• Біздің қондырғы жобалық параметрлерге көшеді, алдағы жылдары материалтану зерттеулері бойынша жұмыстар жүргізілетін болады, – деп толықтырды Дмитрий Ольховик.

Бүгінде Ұлттық ядролық орталық Қазақстанда АЭС құрылысына дайындыққа ғылыми-техникалық қолдауды қамтамасыз етеді. Бұл бағытта Орталықта негізгі қатысушылардың бірі болып табылатын жұмыстар мен зерттеулердің үлкен көлемі орындалды.

Зерттеу барысында Қазақстан жағдайында құрылыс үшін реакторлық қондырғының оңтайлы түрі анықталды, АЭС қауіпсіздігінің қажетті аспектілері қаралды, қолда бар және қажетті инфрақұрылым талданды, радиоактивті қалдықтармен және пайдаланылған ядролық отынмен жұмыс істеу мәселесі, құрылыс пен жобаны басқарудың ықтимал схемалары қаралды.

Semeynews.kz