Семейде Достоевскийдің алғашқы фотосессиясының суреттері сақталған

Өмірінде тұңғыш рет Федор Михайлович Достоевский Семей қаласында суретке түсті. Әлемдік әдебиеттің классигі суретке түсуді ұнатпады, ал Семейдегі Достоевский музейінде жазушының алғашқы суреттері сақталған, – деп хабарлайды Semeynews.kz.

1850 жылға қарай фотоөнер Еуропа елдері арқылы өз жолын енді бастады. Өткен ғасырдың 50-жылдарының соңында Семейде алғашқы фотосалондар ашыла бастады. Оны Томск губерниясынан келген Соломон Лейбин ашты, ол жазушының алғашқы фотографы болды. Классиктің өзі фотографияға күмәнмен қарағанымен, тіпті “Подросток” романындағы кейіпкерлердің бірінің аузына осындай сөздерді салған:

“Фотографиялық суреттер сирек ұқсас болып шығады. Бұл түсінікті. Түпнұсқаның өзі, яғни әрқайсымыз өзімізге өте сирек ұқсаймыз. Сирек сәттерде адамның бет-әлпеті өзінің негізгі қасиетін, өзіне тән ойды білдіреді. Фотосурет адамды сол күйінде ұстайды. Мүмкін, Наполеон басқа минутта ақымақ болып, Бисмарк жұмсақ болып шығады”.

Бірақ скептицизмге қарамастан, жазушының көптеген суреттері сақталған. Ең алғашқы фотосуреттері Федор Михайлович музейі экспозициясында екендігі назар аудартады.

“Ең алғашқысы сақталған, өкінішке орай, тек қайталама түсірімде. Түпнұсқаның орналасқан жері әлі белгісіз. “Тарих хабаршысы” журналының 1885 жылғы бірінші санында Зинаида Артемовна Сытинаның Достоевский туралы естеліктер жарияланды – Гейбовичтің қызы – рота командирі, оның қарамағында Достоевский Семей қаласында қызмет еткен, — дейді Семейдегі Достоевский әдеби-мемориалдық музейінің ғылыми — экспозициялық бөлімі меңгерушісінің міндетін атқарушы Алла Белякина. – Содан кейін бұл фотосурет естеліктермен бірге басылды, оны Зинаида Артемьевна айтқандай, Достоевский өзінің тікелей әскери басшыларымен достық қарым-қатынасының белгісі ретінде тапсырды. Зинаида Артемьевна өзінің естеліктерінде бұл 1858 жылғы сурет деп жазды. Шамасы, бұл суретті Гейбовичке қалдырып, Достоевский суретте естелік ретінде жазба қалтырған, сондықтан осы дата айтылады. Бірақ бұл суреттің және Зинаида Ситинаның архивінің тағдыры туралы ешқандай ақпарат жоқ”.

Фотосуретте сол уақыттағы әдеттегі фотосалонды көруге болады — кішкентай сәндік үстел, өрнектелген дастарханмен жабылған  және Федор Михайлович бас офицер формасында отырғаны көрсетілген.

Семей қаласында түсірілген екінші сурет әлдеқайда қызықты. Бұл Федор Михайлович Шоқан Уәлихановпен бірге түскен фотосурет.

“Достоевскийдің өмірінде бұл жалғыз жұптық фотосурет екендігі өте таңқаларлық. Кейіннен жазушы астанаға оралғанда, шетелге сапар шегіп, көптеген фотосуреттер түсірілді, бірақ ол барлық жерде жалғыз. Ол өзінің бірінші әйелі Мария Дмитриевнаны жақсы көргенімен, екінші әйелі Анна Григорьевнаны өте қатты ұнатты. Ол балаларын қатты жақсы көрді және Федор Михайловичтің әйелі балаларымен бірге тұрған фотосурет бар, бірақ Достоевский барлық фотосуреттерде жалғыз. Тек Семей қаласында, Шоқан Уәлихановпен жұптық фотосурет түсірілді”, – деп атап өтті Алла Белякина.

Суреттің тағы бір құпиясы – бұл түсірілген күні. Зерттеушілер бұл фотосурет 1858 немесе 1859 жылдары Уәлихановтың Қашқарға әйгілі сапарына дейін немесе одан кейін түсірілген кезде деп әлі де дауласуда. Шоқанның ерекше келбеті көзге түседі. Ол әдетте талғампаз шаш үлгісін киетін, ал осы суретте тіпті тақырлап алынған. Белгілі болғандай, Шоқан Қашғар саудагерінің ұлы Әлімбайдың атымен қауіпті сапарға аттанды. Бүкіл жол бойы және Қашқарияда Шоқан Шыңғысұлы басын жалаңаш қырып тастады. Бұл керемет назар аудартпайтын келбет болды — жас тақыр жігітте стильді және талғампаз зайырлы салонды тану мүмкін болмады.

“Шоқан Шыңғысұлы оң қолында қанжарды қысып тұр. Достоевский айтқандай, бұл кішкентай пышақ “қанжар”,  Федор Михайлович әрқашан әдемі қаруды жақсы көретін Уәлихановты еске алды. Дәл осы “қанжар” тарихшыларды Қашқариядан оралғаннан кейін 1859 жылы түсірілген суретке итермелейді. Уәлиханов Семей қаласына 1859 жылы мамырда келді. Осы уақытқа дейін Достоевский Семей қаласынан Тверьге көшуге рұқсат алды. Соңғы формальдылықтар сақталды және кету 15 маусымға белгіленді. Зерттеушілер дәл осы соңғы кездесуде Достоевский Уәлихановқа “қанжар” сыйлады деп санайды, — деді Алла Белякина.

Бірақ басқа тарихшылар Достоевский Қашқарияға қауіпті сапар алдында қару-жарақ бере алады деп санайды, демек олар бұл сурет 1858 жылы түсірілген деп болжайды. Бұл керемет қызықты фотосурет және өте жанды фотосурет. Егер сіз Федор Михайловичке қарасаңыз – өмірінде бірінші рет суретке түскен ер адам босаңсыған позаны қабылдауға тырысады, аяғын аяғына асырған. Оң қолында ол темекіні ұстап отыр, бірақ ол алаңдап, картузасын қайда қою керектігін білмейді және оны шынтағының астына жасырған. Сол сияқты,  Шоқан Уәлиханов туралы да айтуға болады, ол оң қолында қанжармен ойнап отыр. Оның бет-әлпеті әлі де шиеленісті: егер бұл Қашқарияға барар алдында болса, онда ол бұл сапар қашан аяқталатынын немесе одан кейін бірнеше рет өлім қаупін бастан өткергенін ойлайтын шығар.

Бұл фотосуреттің болашақ тағдыры да қызықты болды. 120 жылдан кейін, 1971 жылы Семей қаласында Достоевский тұрған үйде жазушының музейі ашылды.

Көп ұзамай музей заманауи кеңейтудің құрылысы ашық кітап түрінде басталды, содан кейін жазушыға ескерткіш орнату туралы шешім қабылданды. Бұл идеяны Семей қаласында бұрыннан белгілі мүсінші Дмитрий Элбакидзеге жүзеге асыру ұсынылды. Ол 1972 жылы Абай ескерткішін жасаған.

Элбакидзе ұлы қазақстандық ақынның ескерткішімен жұмыс істей бастағанда, ол ғалым, ғылыми абайтанудың негізін қалаушы Қайым Мұхамедхановпен жақын дос болды. Бұл достық одақ тастағы Абай бейнесін жасауға көмектесті, ал ескерткіш Семей рәміздерінің біріне айналды. Мүсіншіге тағы бір ескерткіш жасау ұсынылғанда, ол қайтадан Каюм Мұхамедхановтан кеңес сұрады. Бұл ескерткіш қандай болуы керек деген сұрақ туындады.

2022 жылдың қараша айында Достоевский музейіне Қайым Мұхамедхановтың жеке мұрағатынан кейбір құжаттар табысталды, олардың арасында ғалым музейде болашақ ескерткіш идеясын іздеп суретке түсірген кезде фотосурет бар. Ол құжаттарды, Достоевскийдің естеліктерінен үзінділерді, әйелі мен үлкен ағасы Михаил Михайловичтің портреттерін суретке түсірді. Яғни, ескерткішке арналған идеяларды алуға болатын әртүрлі материалдар. Нәтижесінде ғалым мен мүсінші Достоевский мен Уәлихановтың фотосуретіне тоқталды.

Тарихи сурет ескерткіштің негізін қалады. Дмитрий Элбакидзе тек Шоқан Уәлихановтың шаш үлгісін өзгертті, оған таныс келбетін қайтарып, Достоевскийдің иығына пальто қойды. Фотограф Лейбин екі жақын досының қоштасу үшін суретке түскен сәтін тоқтатты, ал 1977 жылы бұл сәт қайтадан қатып қалды, бірақ қазір қолада.

Semeynews.kz