Ғасырға созылған достық
Семейдің визиттік карточкасына айналған “Абай” және “Ф.Достоевский, Ш.Уәлиханов” мүсіндердің авторы туралы жаңа деректер пайда болды, – деп хабарлайды Semeynews.kz.
Семейде Федор Михайлович Достоевскийдің бірегей мұражайының тарихы басталған ескі бір жарым қабатты үй сақталған. Тағдыр Федор Михайловичті төрт жыл Омбы ауыр түрмесінде болғаннан кейін Семей қаласына алып келді, ал 7-ші Сібір желілік батальонындағы қатардағы жауынгерлердің қызметі еркін ойлағаны үшін жазаның айтарлықтай жеңілдеуіне айналды.
Ертістегі қалада әлем әдебиетінің болашақ данышпаны бес жылдан сәл астам уақыт өткізді, яғни 1854 жылдың наурызынан 1859 жылдың шілдесіне дейін. Осы уақыт ішінде ол қатардағы жауынгерден офицерге дейін өсті, мұнда ол өзінің бірінші әйелі және қазір бәріне белгілі әйел бейнесін – қарама-қайшы және тартымды етіп жасауға себепші болған, оның музасына айналған әйелді кездестірді. 1857 жылғы ақпанда Достоевский Кузнецк қаласында Мария Дмитриевна Исаевамен үйленді. Үйлену тойынан кейін олар Семей қаласына оралды, онда олар тағы екі жарым жыл бойы Крепостная көшесіндегі пошташы Ляпухиннің үйінде тұрды. Осы үйден Семейдегі Федор Михайлович музейінің тарихы басталады. Ф.Достоевскийдің әдеби-мемориалдық музейі 1971 жылы 7 мамырда ашылды, ол кезде әлемде жазушының туғанына 150 жыл толады. Соңғы онжылдықтарда ол Семей келбетінің ажырамас бөлігіне, елден тыс жерлерде танымал Қазақстанның рухани-мәдени орталығына айналды. Достоевскийдің жеті музейінің біреуі ғана Ресейден тыс жерде орналасқан, бұл Қазақстан жеріндегі, біздің қаламыздағы музей. ХХ ғасырдың 70-жылдарында үйге екі қабатты қосымша құрылыс салынды, сондай – ақ мүсінші Дмитрий Элбакидзенің “Шоқан Уәлиханов, Федор Достоевский” жұптық қола монументалды композициясы орнатылды – тағдырлары осы қаламен байланысты болған қазақ және орыс халықтарының даңқты ұлдарына құрмет. Қазіргі заманғы екі қабатты ғимарат жартылай ашық кітап түрінде салынған. Мұнда әдеби экспозиция, қор қоймасы, кинозал және ғылыми кітапхана орналасқан. Жылтыратылған вестибюль заманауи кеңейтуді мемориалдық үймен байланыстырды, бұл уақыттың байланысын білдіреді.
Музей 22 мыңнан астам сақтау бірлігі бар бай қор жинады. Достоевскийдің қолтаңбасы, жазушы мен оның замандастарының тірі кездеріндегі сирек кездесетін басылымдары, қолтаңбасы бар кітаптардың үлкен жинағы, кең мемуарлық әдебиет, революцияға дейінгі әдебиеттану бар. Жинақтау музейдің негізгі зерттеу тақырыптарына сәйкес жүргізіледі: «Достоевскийдің өмірі мен шығармашылығы», «Достоевский және біздің заманымыз», «Шоқан Уәлиханов. Өмір және шығармашылық», «Әдеби өлкетану», «Достоевский Қазақстан мәдениетінде».
Музей жыл сайын он мыңнан астам келушілерді қабылдайды, 700-800 экскурсия өткізіледі. Музейдің мәдени-білім беру қызметінің әр түрлі формалары бар: бұл тақырыптық экскурсиялар, сабақтар, дәрістер, әдеби-музыкалық кештер, балаларға арналған әдеби-ойын композициялары, қала оқушылары арасындағы әдеби байқаулар, екі-үш айда бір рет жаңа стационарлық көрмелер өтіп тұрады.
2018 жылы Ф.Достоевский әдеби-мемориалдық музейінің қызметкерлері “Прииртышье” өлкетану қоғамының белсенділерімен бірге Қарағанды облыстық “Шоқан Уәлиханов-ұлы саяхатшы” тарихи-өлкетану музейімен онлайн – конференция өткізді. Виртуалды кездесу барысында семейліктер Шоқан Уәлихановпен тығыз байланыста болған саудагер Миркурбан Аюповтың қыстағына сапары кезінде жасалған олжалар мен жаңалықтар туралы айтты. Уәлихановқа көпес Әлімбайдың атын жамылып Қашқарияға экспедициясын ұйымдастыруға көмектескен Аюпов болды, ол үшін императордан Владимир лентасында атаулы алтын медаль алды. Бұл қауіпті саяхат туралы өлкетанушылар Александр Зязин, Павел Жуков және Марат Сасанов айтып берді. Олар құрбан Аюповтың қыстайтын жерінен табылған монетаны көрсетті. Ол Азиялық көпестерді басқарды, бүкіл Орталық Азия мен Солтүстік Қытаймен сауда жасады. Табиғаты бойынша саудагер өте көпшіл адам болған және үлкен энергияға толы болған, оның мүдделері тек саудамен шектелмеген. Аюпов Федор Достоевскиймен, Александр Врангельмен, Шоқан Уәлихановпен танысты… Музей үлкен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді, оның нәтижесі жарияланымдар мен әдістемелік әзірлемелер болып табылады. Көптеген жылдар бойы музей ірі ғылыми-анықтамалық орталық болып қала берді. Бірақ оның басты мақсаты – ұлы жазушы Федор Достоевскийдің естелігін Қазақстан жерінде сақтау.
Шоқан Уәлиханов пен Федор Михайловичтің достығы семейліктер мен қала қонақтарына музейдің жанында орналасқан ескерткішті еске салады. Осы уақытқа дейін автордың тегі ғана белгілі болды. Ал жақында Семей қаласына келу кезінде алғашқы Қазақстандық әнұран авторының қызы Дина Мұхамедхан мәскеулік мүсінші Дмитрий Элбакидзе туралы айтып берді. Белгілі болғандай, отбасында әлі күнге дейін мүсіншінің сыйлығы мен сирек кездесетін фотосуреттері сақталуда. Қайым Мұхамедхановтың қызы әкесінің мүсіншімен достығы туралы айтты.
Дмитрий Элбакидзе Достоевский мен Уәлиханов ескерткішінің ғана емес, сонымен қатар қаланың қақ ортасында орнатылған Абай ескерткішінің де авторы. Екі ескерткіш көптен бері Қазақстанның рухани – мәдени орталығы – Семей қаласының визиттік карточкасына айналды. Осы екі ескерткіштің пайда болу тарихы өте қызықты. Ойшылға ескерткіш 1972 жылы Семей қаласында орнатылды. Ол жежелев сұр гранитінен жасалған. Оның биіктігі 7 метр. Абайдың фигурасы ерекше пішіндегі бір жарым метрлік тұғырға орнатылған – үш жағынан дәл кесілген беттер кенеттен жыртылған жиекпен үзіледі. Оны алғаш көргендер тұғыр аяқталмаған сияқты деген ойға кенеледі. Белгілі болғандай, мүсіншінің бұл идеясы – Дмитрий Элбакидзе Абайдың ойлағанының бәрін жасауға үлгермегенін көрсетеді. Тұғыр – бұл қалдырылған шығармашылық мұра, бірақ ол әлі де қанша керемет шығармалар жаза алар еді. Ал Абай бейнесі сәйкес келуі үшін мүсінші Қайым Мұхамедхановпен кеңескен.
- Дмитрий Григорьевич біздің үйге бірнеше рет келді. Бұл өте сыпайы, ержүрек, ақылды және сонымен бірге қарапайым адам болды. Қайым Мұхаметханұлымен бірге олар Абай мен оның туыстарының суреттерін ұзақ қарады. Элбакидзе Абайдың өмірі туралы әңгімені мұқият тыңдап, сұрақтар қойып, бірдеңе жазып, эскиздер мен сызбалар жасады, – деді Дина Ғабдулқайымқызы. – Абай ескерткіші ашылғанға дейін осы ескерткіштің бірнеше қола миниатюралары жасалды. Дмитрий Григорьевич біздің үйге келді, Қарлығаштың үлкен әпкесі оны қарсы алуға жүгірді, ол оған миниатюраны беріп: “бұл менің саған берген сыйлығым”, – деді. Миниатюраның артқы жағында аты жазылған Дмитрий Элбакидзе. Миниатюра әлі күнге дейін біздің отбасымызда жәдігер ретінде сақталған.
Содан бері Мұхамедхановтар отбасы мен Мәскеу мүсіншісі арасындағы достық бірнеше жылға созылды. Сонымен қатар, жақын арада Достоевский ескерткіші мен Уәлихановпен бірлескен жұмыс қайта басталды. Содан кейін Достоевский музей-үйіне қосымша кітап түрінде құрылыс жүргізілді, содан кейін олар музейдің жанына ескерткіш орнатылады деп шешті. Содан кейін Мәскеуден келген мүсінші мен Қайым Мұхамедханов қайтадан жұмысқа қолға алды – мұрағат материалдары мұқият зерттелді, болашақ ескерткіштің идеялары талқыланды. Семей фотографы Сүлеймен Лейбиннің тарихи фотосуретін негізге алуға шешім қабылданды. Фотограф оларды бірге түсірді. Федор Михайлович сарбаз картузын ұялшақтықпен мыжып, содан кейін оны шынтағымен ыңғайсыз қысып тастады, ал Шоқан Уәлихановтың шашы әлі өсіп үлгермеді, оны барлығына жабық елге қауіпті сапар алдында жалаңаш қырып тастауға тура келген болатын. Дмитрий Григорьевич Элбакидзеге ескі фотосуретте сақталған сенімділік атмосферасы ұнады. Ескерткішті жасай отырып, мүсінші бірнеше бөлшектерді ғана өзгертті – Достоевскийдің бас киімін шынтағының астынан “алып тастады”, ал Уәлихановтың көптеген жылдар бойы киген әдеттегі талғампаз шаш үлгісін қалпына келтірді. Ал 1977 жылы Семей қаласының тағы бір символына айналуға арналған Элбакидзенің жаңа талантты туындысы пайда болды.
Өлкетанушы Павел Николаевич Жуков Мәскеу мүсіншісі мен Семей қаласының есімімен байланысты тағы бір оқиғаны еске алды.
- Облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Николай Морозовтың ұсынысы бойынша мүсінші шартты түрде «үш батыр» деп аталатын – Василий Ярков, Теофан Лавренов, Қажымұқан Мұнайтпасовқа арналған ескерткішпен жұмыс істеді. Фотоматериал жиналды, тіпті тұғыр жасалды, бірақ… ескерткіш сол беті жарық көрмеді. Бұған мүсіншінің өмірден өтуі, Морозовтың қаламыздан ауыстырылуы кедергі болды, ал содан кейін тұғыр да бұзылды, – деді Павел Жуков.
Бәлкім, Элбакидзе мен Мұхаметхановтың кездесуін тағдыр қосқан шығар. Біреуі Абай, Достоевский, Уәлихановтың бейнелерімен өнерде, мүсінде жұмыс істесе, екіншісі тарихи шындықты орнатуға ұмтылып, ғылыми, архивтік-іздестіру бағытында жұмыс істей отырып, өмірін сол көрнекті тұлғаларға арнады.
Фото: Дина Мұхамедханның мұрағатынан
Semeynews.kz